‘Stuhia’, nëndetësja sovjetike e Shqipërisë që refuzon të fundoset

⁣Rreshteri në pension Neim Shehaj i kalon ditët e tij duke riparuar një nëndetëse të epokës sovjetike, dëshmitare e së kaluarës së trazuar komuniste të Shqipërisë që tani po ndryshket dhe është gjysmë e zhytur në një bazë detare të Adriatikut.
Fati i nëndetëses së Luftës së Ftohtë, quajtur ‘Stuhia’ në bazën e Pashalimanit, nga ku Moska dikur shpresonte të kontrollonte Mesdheun nuk dihet akoma pasi autoritetet mbeten të pavendosura se çfarë të bëjnë me të.
"Kjo nëndetëse është si një kishë për mua. Unë mbërrita këtu si një marinar i ri dhe tani flokët më janë bërë gri", thotë Shehaj, 63 vjeç, i cili shërbeu aty për rreth tre dekada.
⁣Nëse nëndetësja nuk nxirret së shpejti nga deti, "rrezikon të zhytet në fund dhe e gjithë historia e saj bashkë me të", paralajmëron ai.
Anija ishte pjesë e të ashtuquajturit Projekti 613 i përbërë nga nëndetëset e para që Bashkimi Sovjetik ndërtoi pas Luftës së Dytë Botërore.
Është e vetmja e mbetur nga 12 që Moska vendosi në bazën e Pashalimanit në Gjirin e Vlorës në fund të viteve 1950, kur Shqipëria dhe BRSS ishin ende aleatë të ngushtë.
"Prej andej mund të kontrolloja Mesdheun deri në Gjibraltar", kujton Jak Gjergji, komandanti i nëndetëseve i dalë në pension, të thoshte lideri sovjetik Nikita Hrushovi në vitin 1959 gjatë një vizite në bazë.
Hrushovi shpresonte të instalonte raketa me rreze të gjatë veprimi, anije luftarake dhe një aeroport në jugperëndim të Shqipërisë.

⁣Por diktatori komunist i Shqipërisë Enver Hoxha përfundimisht ndërpreu lidhjet e ngushta me BRSS, duke akuzuar Moskën për devijime nga marksizmi i vërtetë.
Kjo i ndërlikoi gjërat për ekuipazhet e përziera shqiptaro-ruse të nëndetëseve.
“Marinarët e dy vendeve nuk flisnin më me njëri-tjetrin dhe incidentet ishin të shpeshta”, kujton 87-vjeçari Gjergji.
“Kur një marinar rus donte të ngrinte flamurin e kuq (të vendit të tij), një shqiptar e griste menjëherë me inat”.

⁣Pas ndarjes së vitit 1961 mes Tiranës dhe Moskës, kjo e fundit tërhoqi tetë nëndetëse.
Në vitin 1997 ndërsa trazirat përfshinë Shqipërinë, baza u plaçkit dhe nëndetëseve iu hoqën armët, motorët dhe madje edhe shtretërit e marinarëve.
Autoritetet çmontuan tre nga katër nëndetëset e mbetura dhe i shitën ato për metal në vitin 2009.
Vetëm një mbijetoi... falë një romani
Shkrimtari Ismail Kadare në romanin e tij të vitit 1973 "Dimri i vetmisë së madhe", për shkëputjen mes Moskës dhe Tiranës, i caktoi nëndetëses numrin 105.
“Ky është numri i vetëm që më erdhi ndërmend teksa po shkruaja”, ka thënë Kadare.
"Që atëherë nëndetësja njihet me këtë numër. Edhe falë këtij numri sot është këtu!"

⁣Nëpërmjet librit, fama historike dhe rëndësia kulturore mori vlerë simbolike.
Fama e saj shkoi më tej kur u realizua një film i bazuar në romanin e Kadaresë, për të cilin numri 105 u pikturua në nëndetëse dhe mbetet ende.
Por mbijetesa e saj varet kryesisht nga vendosmëria e Shehajt, i cili prej vitesh ka rinovuar nëndetësen 76 metra, rrjetin e saj elektrik, sistemin e ventilimit, postën e komandës dhe dhomat e saj.
Ai kujdeset për detajet më të vogla. Ai mbush vrimat në byk për të ndaluar nëndetësen të fundoset përgjithmonë.
“Autoritetet duhet të vendosin shpejt se çfarë të bëjnë me të, rreziqet janë të mëdha, uji i detit përshpejton ndjeshëm korrozionin”, paralajmëron 63-vjeçari.
Ministria e Kulturës, e cila është zotuar për vite me radhë për të restauruar nëndetësen, ka thënë për AFP se do ta "përcillte dosjen" në ministrinë e mbrojtjes, e cila mund ta përfshijë atë në një muze të ardhshëm të Luftës së Ftohtë.
Shqipëria përqafoi Perëndimin pas rënies së komunizmit në vitin 1990, u bashkua me NATO-n dhe aspiron të anëtarësohet në Bashkimin Europian.
Baza ka qenë e një rëndësie të madhe që nga lashtësia për shkak të pozicionit gjeostrategjik. I gjithë trafiku detar në detin Adriatik por edhe në Mesdhe mund të kontrollohet prej saj, thotë Sabri Gjinollari, komandanti i flotiljes.
⁣Në bazën e afërt të Porto Palermos, një tunel i gjerë nëntokëor anti-atomik i braktisur, i gërmuar në shkëmb në fund të viteve 1960, ishte menduar për anijet raketore kineze që nuk mbërritën kurrë.
Hoxha i prishi lidhjet me Pekinin në vitin 1978 dhe tuneli u përdor për një kohë si strehë për nëndetëset dhe anijet e tjera.
Tani, një yll gjigant i kuq i pikturuar në një mur të rrënuar është e vetmja shenjë e së kaluarës aty.
Disa do të donin që vendi, në një nga këndet më të bukura të bregdetit shqiptar, të shndërrohej në muze.
Por, nuk pajtohet komandanti i bazës Shkëlqim Shytaj.
“Ne do të preferonim që të përdoret nga ushtria, qoftë edhe me kapacitet të reduktuar”.